Trong dân gian, loài cá này cùng với cá dầm xanh, cá lăng, cá chiên và cá bỗng hợp thành “ngũ quý hà thủy” – năm loại thủy sản quý nhất ở các dòng sông phía Bắc. Đặc biệt, cá anh vũ được coi là “cá tiến vua”, một đặc sản thượng hạng từng xuất hiện trong các bữa yến tiệc của cung đình xưa.

Trong sách Đại Nam Thống Nhất Chí có ghi: “Cá Anh Vũ còn có tên là Giả Ngư, sinh sống ở ngã ba sông Bạch Hạc. Hàng năm, cứ đến mùa rét mới có. Vị cá rất ngon mà bổ. Từ sông Bạch Hạc trở xuôi thì không có nữa”.

Nguyễn Trãi trong Dư Địa Chí cũng viết: “Cá Anh Vũ được dùng làm vật cúng tế thần linh...”. Những ghi chép này cho thấy cá anh vũ không chỉ quý ở giá trị ẩm thực mà còn mang đậm ý nghĩa văn hóa – tâm linh.

Hình dáng cá anh vũ rất đặc biệt: mình tròn, vảy sáng óng như cá chép, đầu lại giống hệt mõm lợn con. Đôi môi dày, bành ra như bị ong đốt chính là đặc điểm dễ nhận dạng nhất. Nhờ đôi môi này, cá có thể bám vào đá ở nơi nước chảy xiết để cạp rong rêu – nguồn thức ăn chính. Chính tập tính khảnh ăn này khiến cá anh vũ trở nên “khó tính”, không dễ nuôi như các loài cá sông khác.

Theo ghi nhận của Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên Hợp Quốc (FAO) và mạng lưới dành cho các nhà khoa học ReseachGate, loài cá quý hiếm anh vũ mới chỉ được ghi nhận tại Trung Quốc và Việt Nam.

Vai trò sinh thái của loài “cá tiến vua”

Không chỉ quý hiếm trong văn hóa, cá anh vũ còn có giá trị sinh thái to lớn. Chúng thường sống ở vùng nước trong, giàu oxy, đáy sông nhiều đá. Bằng việc cạp rong, rêu và mảng bám hữu cơ, loài cá này góp phần làm sạch dòng sông, giữ cho môi trường thủy vực cân bằng. Nơi nào còn cá anh vũ, nơi đó đồng nghĩa với hệ sinh thái vẫn trong lành và ít bị tác động. Vì vậy, các nhà khoa học coi cá anh vũ là “chỉ báo sinh thái” quý giá cho sự bền vững của các dòng sông miền núi phía Bắc.

Khi số lượng cá anh vũ giảm sút, môi trường nước cũng mất đi một mắt xích quan trọng trong chuỗi lọc tự nhiên. Đây là lý do loài cá này đã được Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN) đưa vào sách Đỏ từ năm 2012, đồng thời có mặt trong Sách Đỏ Việt Nam với mức độ đe dọa bậc V.

Từ “cá tiến vua” đến sinh kế tăng thu nhập cho người dân

Ngày nay, cá anh vũ không còn xuất hiện nhiều trong tự nhiên. Trên sông Hồng, từ ngã ba Bạch Hạc (Phú Thọ) ngược lên vùng thượng nguồn, người dân chỉ còn kể lại về loài cá này như một huyền thoại. Một vài nhà hàng ở Việt Trì hay Hà Nội thỉnh thoảng có bán, với giá hàng chục triệu đồng mỗi kg. Thịt cá anh vũ không chỉ ngon mà còn được đồn thổi như một vị thuốc đại bổ, nên thực khách sành điệu luôn săn lùng.

Điều đáng mừng là hiện nay, một số hộ dân ở các tỉnh miền núi như Tuyên Quang, Phú Thọ, Tây Nguyên đã nhân giống và nuôi thành công cá anh vũ. Có những con cá anh vũ thương phẩm bán ra thị trường với giá lên tới 4 triệu đồng/kg, thậm chí cao hơn nếu là cá nuôi lâu năm. Nhờ đó, loài cá tiến vua xưa kia nay trở thành “chìa khóa” làm giàu cho một số hộ dân biết khai thác đúng cách.

Thách thức bảo tồn

Dù đã có bước tiến trong việc nuôi thương phẩm, cá anh vũ vẫn đứng trước nguy cơ đe dọa tuyệt chủng ngoài tự nhiên. Việc khai thác quá mức, cộng với môi trường sông ngòi bị ô nhiễm, khiến quần thể cá anh vũ suy giảm nhanh chóng. Tại Trung Quốc, chúng đã được xếp vào danh sách các loài có nguy cơ tuyệt chủng, còn ở Việt Nam, các cơ quan chức năng đã đưa cá anh vũ vào diện cần bảo vệ đặc biệt.

Các chuyên gia khuyến cáo, song song với việc phát triển mô hình nuôi thương phẩm, cần có chương trình bảo tồn nghiêm ngặt. Bảo vệ môi trường sống, hạn chế đánh bắt bừa bãi và nghiên cứu nhân giống là những giải pháp then chốt để duy trì loài cá quý này.

Cá anh vũ không chỉ là đặc sản hiếm có trong văn hóa ẩm thực mà còn giữ vai trò quan trọng trong hệ sinh thái sông ngòi. Việc nhân giống và nuôi thành công loài cá này mở ra cơ hội kinh tế cho người dân đồng thời cũng đặt ra trách nhiệm bảo tồn để “báu vật” này không biến mất khỏi tự nhiên.